Praktyczne sposoby doboru metod oceny ryzyka zawodowego

Artykuł podejmuje aktualną problematykę dotyczącą praktycznych aspektów oceny ryzyka zawodowego, która stanowi wiodący element strategii ochrony pracy w Unii Europejskiej i w Polsce. Przestawiono tu wybrane zasady oceny ryzyka zawodowego, kryteria klasyfikacji metod oceny ryzyka, źródła informacji i metody zbierania danych, metody identyfikacji zagrożeń, metody szacowania ryzyka.

Przegląd wybranych zasad oceny ryzyka zawodowego

Ocenę ryzyka zawodowego można przeprowadzać w różny sposób, w zależności od potrzeb przedsiębiorstwa lub zakładu pracy; wytyczne w tym zakresie zawierają polskie normy i literatura specjalistyczna. Zalecane są przede wszystkim takie metody oceny ryzyka, których stosowanie nie wymaga wiedzy specjalistycznej i które mogą być w prosty sposób wykorzystane przez członków zespołu oceniającego ryzyko.

Należy zwrócić uwagę, aby otrzymane wyniki oceny ryzyka zawodowego były w pełni wystarczające do wyznaczenia jego dopuszczalności oraz właściwego planowania działań korygujących i zapobiegawczych.

Zgodnie z zasadą ALARP (As Low As Reasonable Practicable) można wyodrębnić trzy następujące obszary o różnym poziomie ryzyka:

obszar I, w którym ryzyko jest niedopuszczalnie duże i nie można go obniżyć za pomocą dostępnych środków, praca w tym obszarze jest niedopuszczalna;

obszar II, w którym ryzyko można zaakceptować, pod warunkiem stałej jego kontroli, w obszarze tym należ podjąć wysiłki w celu redukcji ryzyka, uwzglęniając przy tym warunek ekonomiczny;

obszar III, w którym ryzyko jest pomijalnie małe i nie musi być kontrolowane, ponieważ nie przewiduje się możliwości jego zwiększenia.

W przypadku gdy zastosowanie prostych metod oceny ryzyka zawodowego nie dostarcza zadowalających wyników, należ dokonać kolejnej oceny ryzyka, co w praktyce jest związane z możiwośią wyboru czterech następująych wariantów decyzyjnych:

zastosowanie metod zaawansowanych,

skorzystanie z kilku metod jednocześnie,

zapewnienie udział specjalistów (konsultantów, doradców),

grupowe podejmowanie decyzji lub sondaż opinii ekspertów.

Praktyczna realizacja oceny ryzyka zawodowego jest związana z możiwośią wykorzystania jednej z trzech nastęujących strategii podejmowania decyzji:

indywidualne podejmowanie decyzji – ocena dokonywana jest jednoosobowo, głównie na podstawie aktualnej wiedzy decydenta i jego doświadczenia;

grupowe podejmowanie decyzji – wypełnia się jedną zbiorczą kartę w wyniku kolektywnej decyzji, ustalonej wspónie przez człnków zespołu;

sondaż opinii ekspertów – oblicza się średnie wyniki oceny uzyskane na podstawie indywidualnych kart, wypełnionych przez każdego z członków zespołu.

Decyzje indywidualne są charakterystyczne m.in. dla mniejszych zakłdów pracy i jednostek organizacyjnych oraz dla decyzji o mniejszej wadze. W większych organizacjach (np. dużych i średnich przedsiębiorstwach ) oraz dla istotnych problemów decyzyjnych (np. dotyczących zagrożenia życia i zdrowia pracowników), decyzje indywidualne mogą być obarczone dużym błędem, na co mają wpływ m.in. takie czynniki, jak np. subiektywny punkt widzenia decydenta, niedokładne lub niepełne dane i informacje, przeoczenie lub pomyła.

Decyzje grupowe eliminują więszość niedoskonałści decyzji indywidualnych, ale ich zastosowanie może nieść ze sobą pewne wady, takie jak np. wydłużenie czasu na podjęcie decyzji, konieczność pogodzenia sprzecznych opinii, możiwość zdominowania grupy przez jedną osobę zależości służbowe i czynniki polityczne, wpływająe na ostateczną decyzję

Sondaż opinii ekspertów umożliwia obiektywizację indywidualnych opinii członków zespołów oceniających, co pozwala wyeliminować dwa podstawowe ograniczenia decyzji grupowych, tj. skrajne opinie ekspertów oraz syndrom (zjawisko) grupowego myślenia.

Syndrom grupowego myślenia jest charakterystyczny dla zespołów zdominowanych przez autokratycznych przywódców, którzy narzucają swój subiektywny punkt widzenia, a dążenie grupy do konsensusu przeważa nad dążeniem do osiągnięcia obiektywnej decyzji, co jest niestety normą w niektórych przedsiębiorstwach i zakładach pracy.

Kryteria klasyfikacji metod oceny ryzyka zawodowego

Ocena ryzyka zawodowego polega na określeniu wielkości (poziomu) ryzyka dla poszczególnych zagrożeń, które zidentyfikowano na stanowiskach pracy, zgodnie z przyjętą miarą ryzyka (np. w postaci opisu słownego lub wskaźnika liczbowego), która wynika z zastosowania określonych metod oceny ryzyka.

Określenie wielkości ryzyka zawodowego, związanego z poszczególnymi zagrożeniami, zidentyfikowanymi na stanowiskach pracy polega na ustaleniu:

możliwości (prawdopodobieństwa, czętości) wystąpienia zagrożeń

potencjalnych skutków (następstw, konsekwencji, szkód, strat) wystąpienia zagrożeń

W odniesieniu do czynnikó mierzalnych (obejmująych czynniki szkodliwe dla zdrowia, dla któych wyznaczono normy higieniczne) wielkośćryzyka moża wyznaczyćza pomocąporónania śednich wartośi stężńlub natężń(wynikająych z badańi pomiaró czynnikó szkodliwych dla zdrowia) z wartośiami najwyżzych dopuszczalnych stężńlub natężń(np. NDS, NDN).

W odniesieniu do czynnikó niemierzalnych (obejmująych czynniki szkodliwe dla zdrowia, dla któych nie okreśono wartośi dopuszczalnych i pozostał czynniki wystęująe w śodowisku pracy, np. mechaniczne) wielkośćryzyka moża wyznaczyćza pomocąokreśonej metody oceny ryzyka.

Do oceny ryzyka sąstosowane różorodne metody, któych dobó zależ m.in. od celu badań stopnia szczegółwośi i charakteru otrzymanych wynikó. Dlatego nie moża podaćjednej uniwersalnej metody, możiwej do zastosowania w dowolnym przypadku, co wynika m.in. ze specyfiki poszczegónych dziedzin gospodarki i rodzajó działlnośi oraz dużj różorodnośi zakłdó pracy, jednostek organizacyjnych i stanowisk pracy.

Metody oceny ryzyka różnią się między sobą m.in.:

sposobem postęowania podczas zbierania informacji o ryzyku,

zasobem informacji niezbęnych do przeprowadzenia oceny,

kryteriami stosowanymi podczas realizacji oceny,

zakresem zastosowańposzczegónych metod.

Dokonują wyboru okreśonej metody oceny ryzyka należ sprawdzić czy spełione sąnastęująe warunki:

metoda jest odpowiednia dla analizowanego obiektu, procesu lub stanowiska pracy,

człnkowie zespoł oceniająego mająodpowiednie kwalifikacje i dośiadczenie,

dostęne sąodpowiednie informacje do przeprowadzenia oceny ryzyka,

zapewnione sąodpowiednie śodki i terminy realizacji oceny ryzyka.

Dobó metod do warunkó pracy w zakłdach i na stanowiskach jest na razie sprawąotwartą dlatego należ uwzglęnićw pierwszej kolejnośi m.in.:

rodzaj i zakres prowadzonej działlnośi,

wielkośćprzedsięiorstwa i liczbęzatrudnionych,

stosowanątechnologięi wyposażnie techniczne,

specyfikęi nasilenie zagrożńzawodowych.

Moża wyróżićwiele różych klasyfikacji metod oceny ryzyka, np.:

indukcyjne i dedukcyjne,

ilośiowe, jakośiowe, jakośiowo-ilośiowe,

matrycowe/tablicowe, wskaźikowe, graficzne,

oceny prawdopodobieńtwa/czętośi i skutkó/konsekwencji,

oceny obszaró SHE (bezpieczeńtwo, zdrowie, śodowisko),

oceny systemó CTO (człwiek, technika, otoczenie/śodowisko).

Podstawowym kryterium podział metod oceny ryzyka jest przede wszystkim sposó opisu dostęnych danych i informacji. W przypadku podział na metody jakośiowe i ilośio-we kryterium szczegółwym moż byćdostę do danych statystycznych, a w przypadku podział na metody dedukcyjne i indukcyjne – zastosowanie praw logiki.

Metody dedukcyjne wykorzystujątzw. zasadę„d ogół do szczegół”, gdzie wnioski szczegółwe wynikająz logicznego nastęstwa zdarzeń(efekt domina). Badania oparte sąna podejśiu retrospektywnym, któe pozwala na odtworzenie uwarunkowańi przyczyn, któe doprowadził do okreśonych zdarzeń Przykłdem zastosowania dedukcji jest m.in. analiza wypadkó przy pracy, a przykłdem metody dedukcyjnej – analiza drzewa błęó FTA.

Metody indukcyjne wykorzystują tzw. zasadę „od szczegółu do ogółu”, gdzie wnioski ogólne wynikają z obserwacji zdarzeń szczegółowych i weryfikacji hipotez. Badania oparte są na podejściu prospektywnym, które pozwala na wykrycie uwarunkowań i przyczyn, które mogą doprowadzić do określonych zdarzeń. Przykładem zastosowania indukcji jest m.in. oce-na ryzyka zawodowego, a przykładem metody indukcyjnej – analiza drzewa zdarzeń ETA.

Metody jakościowe służą do jakościowej analizy faktów, zjawisk i procesów, w której cele są wyrażane opisowo za pomocą określeń słownych. Badania koncentrują uwagę na podejściu systemowym, które pozwala na całościową charakterystykę badanych zjawisk, określenie granic systemu, struktury systemu, zbioru elementów i relacji zachodzących między nimi. Przykładowe metody jakościowe to listy kontrolne i analiza co jeśli.

Metody ilościowe służą do ilościowej analizy faktów, zjawisk i procesów, w której cele są wyrażane w odpowiednich jednostkach miary za pomocą wartości liczbowych. Badania koncentrują uwagę na podejściu statystycznym, które pozwala na liczbową charakterystykę badanych zjawisk, ocenę wiarygodności wyników, dobór odpowiednich miar i wskaźników. Przykładowa metoda ilościowa to metoda wg PN-N-18002 dla czynników mierzalnych.

Niektóre metody występują w literaturze pod tą samą nazwą w dwóch wersjach, jedna służy do identyfikacji zagrożeń, druga do oszacowania ryzyka, np. metoda wstępnej analizy zagrożeń PHA, analizy bezpieczeństwa pracy JSA.

Wśród metod oceny ryzyka można wyróżnić m.in. podział na metody służące wyłącznie do oszacowania ryzyka (np. metody wg PN-N-18002, metoda Score Risk) lub metody łączące identyfikację zagrożeń i oszacowanie ryzyka (np. analiza drzewa zdarzeń ETA, analiza drzewa błędów FTA), zwane także metodami analizy ryzyka.

Nie ma ogólnie przyjętej w aktach prawnych, polskich normach i literaturze klasyfikacji i terminologii dotyczącej metod wykorzystywanych w procesie oceny ryzyka zawodowego. Najczęściej występujące nazwy to m.in.: metody oceny ryzyka i metody analizy ryzyka, metody identyfikacji zagrożeń i metody szacowania ryzyka.

Według polskiej normy PN-N-18002:2000 ocena ryzyka obejmuje zebranie informacji, identyfikację zagrożeń, oszacowanie ryzyka i wyznaczenie dopuszczalności ryzyka. Dlatego można dokonać klasyfikacji metod oceny ryzyka dla trzech następujących etapów badań: zebrania danych i informacji, identyfikacji zagrożeń, oszacowania ryzyka.

Proponuje się wykorzystać do poszczególnych etapów badań, dotyczących oceny ryzyka zawodowego, następujące grupy metod:

zebranie danych i informacji o zagrożniach i ryzyku – metody zbierania danych;

identyfikacja zagrożńzwiąanych z pracą– metody identyfikacji zagrożń;

oszacowanie ryzyka zwiąanego z zagrożniami – metody szacowania ryzyka.

Źródła informacji i metody zbierania danych

 

Dane są to nie przeanalizowane fakty i zestawy liczb, które są gromadzone dla potrzeb dokonania oceny stanu istniejącego, przewidywania zmian lub rozwiązania problemu, po ich przekształceniu w informacje, w formie odpowiedniej dla decydenta.

Informacje są to odpowiednio przetworzone dane, zmniejszające skalę niewiedzy o danym fakcie, zjawisku lub procesie, które umożliwiają sprawniejsze działanie oraz mogą być wykorzystywane przez człowieka, żywe organizmy lub maszyny.

Dokument jest to informacja i jej nośnik, np. papier, fotografia, nośnik magnetyczny, elektroniczny lub optyczny. Dokumentacja jest to zbiór dokumentów, m.in. dokumentacja źródłowa (np. procedura, instrukcja, zapis, karta, formularz, protokół, wykaz, lista) i doku-mentacja wtórna (np. rejestr, księga, ewidencja, dziennik, książka, raport, sprawozdanie).

W literaturze specjalistycznej z różnych dziedzin i dyscyplin naukowych spotyka się niestety odmienny sposób stosowania pojęcia metody i techniki badań, co prowadzi do zamiennego ich stosowania. Praktyczną konsekwencją tego zjawiska jest powstanie sytuacji, w której metody podstawowe w jakiejś dyscyplinie naukowej są tylko technikami w innej dyscyplinie lub dziedzinie nauki, np. ankieta i wywiad.

Podstawowe relacje pomiędzy pojęciem metody i techniki badań to m.in.: metoda, która obejmuje różne techniki realizacji określonego celu badawczego, a technika z kolei obejmuje odpowiednie narzędzie badawcze oraz instrukcję jego stosowania.

Nie ma ogólnie przyjętej w aktach prawnych, polskich normach i literaturze klasyfikacji i terminologii, dotyczącej metod i technik zbierania danych. Jedną z ogólnych klasyfikacji jest podział na nauki matematyczno-przyrodnicze i humanistyczno-społeczne. Do popularnych kierunków badań aktualnie można zaliczyć m.in. badania statystyczne, społeczne, rynkowe.

Nie ma przyjętej w literaturze klasyfikacji metod i technik wykorzystywanych zarówno do zbierania danych i informacji o zagrożeniach i ryzyku zawodowym, jak i do szeroko pojętej analizy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy.

Dla potrzeb zbierania danych i informacji o zagrożeniach i ryzyku zawodowym można wykorzystać m.in. badania: statystyczne, techniczne, ergonomiczne, medyczne, socjologicz-ne, psychologiczne, pedagogiczne. Wśród wielu metod i technik badawczych można wymie-nić m.in.: analizę dokumentów, obserwację, ankietę, wywiad, listy kontrolne, eksperyment (doświadczenie), studium przypadku (analiza przypadku).

Według normy PN-N-18002:2000 źródłami informacji potrzebnymi do oceny ryzyka mogą być m.in.:

dokumenty, np. dokumentacja techniczno-ruchowa i instrukcje stanowiskowe, wyniki badańi pomiaró czynnikó szkodliwych dla zdrowia, dokumentacja dotycząa wy-padkó przy pracy, choró zawodowych i zdarzeńpotencjalnie wypadkowych;

obserwacje, np. obserwacja śodowiska pracy, obserwacja zadań wykonywanych na stanowisku pracy, obserwacja zadańwykonywanych poza stanowiskiem pracy, obserwa-cja czynnikó zewnęrznych, któe mogąwpłnąćna stanowisko pracy;

wywiady z pracownikami.

Wedłg normy PN-EN 1050:1999 źółmi informacji wymaganymi w procesie oceny ryzyka mogąbyćm.in.:

dokumenty, np. dokumentacja dotycząa maszyn i urzązeń wypadkó przy pracy, zdarzeńpotencjalnie wypadkowych, stanu zdrowia pracownikó;

metoda sondaż ekspertó DELPHI.

Do zebrania danych i informacji o zagrożniach i ryzyku zawodowym proponuje sięwykorzystaćnastęująe źół informacji:

dokumentacjęwewnąrzzakłdową;

literaturęspecjalistyczną, np. akty prawne, polskie normy, publikacje;

obserwację(bezpośednia lub pośednia, jawna lub ukryta, ciął lub nieciął);

sondaż(ankieta, wywiad, burza mógó), np. sondażprzeprowadzony z pracodawcami, osobami kierująymi pracownikami, pracownikami lub ich przedstawicielami.

Proponuje sięwykorzystaćdo zebrania danych i informacji o zagrożniach i ryzyku zawodowym nastęująądokumentacjęwewnąrzzakłdową:

dokumentacja dotycząa kontroli wewnęrznej, np. kontrola przeprowadzona przez osoby kierująe pracownikami (nadzó słżowy), słżębezpieczeńtwa i higieny pracy, słżęmedycyny pracy, społcznąinspekcjępracy (nadzó społczny);

dokumentacja dotycząa kontroli zewnęrznej, np. kontrola przeprowadzona przez PańtwowąInspekcjęPracy, PańtwowąInspekcjęSanitarną

dokumentacja dotycząa charakterystyki zagrożń w tym wyniki badańi pomiaró czynnikó szkodliwych dla zdrowia, karty charakterystyki substancji niebezpiecznej;

dokumentacja dotycząa charakterystyki pracy, w tym wykazy prac w narażniu, wykazy prac szczegónie niebezpiecznych;

dokumentacja dotycząa charakterystyki pracownikó, w tym wykazy pracownikó w narażniu, wykazy grup szczegónego ryzyka;

dokumentacja dotycząa maszyn;

dokumentacja dotycząa wypadkó przy pracy;

dokumentacja dotycząca chorób zawodowych;

dokumentacja dotycząa zdarzeńpotencjalnie wypadkowych.

Dla potrzeb zebrania danych i informacji o zagrożniach i ryzyku zawodowym najczęśiej zaleca sięw literaturze i wykorzystuje sięw praktyce metodęanalizy dokumentó, opartąna istniejąej dokumentacji wewnąrzzakłdowej i dostęnej literaturze specjalistycznej.

Do zebrania danych i informacji o zagrożniach i ryzyku zawodowym proponuje sięwykorzystaćnastęująe metody:

dla prostych prac i czynnośi wykonywanych na stanowisku pracy – metoda analizy dokumentó i metoda list kontrolnych, dostosowane do specyfiki stanowiska pracy;

dla złżnych prac i czynnośi wykonywanych na stanowisku pracy – metoda analizy dokumentó i metoda list kontrolnych, jako metody podstawowe oraz metoda obserwacji i metoda sondaż – technika wywiadu jako metody wspomagająe.

W uzasadnionych przypadkach moża zastosowaćmetody bardziej zaawansowane, któe należądo grupy metod dedukcyjnych lub indukcyjnych, jakośiowych lub ilośiowych.

Proponuje sięwykorzystaćmetodęsondaż – technikęankiety i technikę„urzy mó-gó” jako szczegółwąmetodęzbierania danych, któa moż słżćdo dokłdnego zebrania danych i informacji o zagrożniach i ryzyku, zwiąanym z pracąi czynnośiami wykonywa-nymi na stanowisku pracy.

Metoda analizy dokumentów polega na opisie i interpretacji szeroko rozumianych wytworó (dokumentó). Dokument jest to informacja i jej nośik, np. papier, fotografia, nośik magnetyczny, elektroniczny lub optyczny. Analiza dokumentó polega na analizie wszelkich dokumentó mogąych stanowićźół informacji, na podstawie któej moża wydawaćuzasadnione sąy o faktach, zjawiskach lub procesach. Podstawowym warunkiem rzetelnośi metody jest autentycznośćdokumentó i wiarygodnośćich twócó.

Metoda list kontrolnych obejmuje zestawy pytańlub procedur sprawdzająych, któe odnosząsiędo różych elementó badanego faktu, zjawiska lub procesu. Najczęśiej użwa sięich do sprawdzania zgodnośi stanu faktycznego z obowiąująymi aktami prawnymi lub polskimi normami. Listy kontrolne mogąbyćopracowywane na podstawie aktualnych wymagań standardó lub innych wytycznych, a rónocześie moża w nich uwzglęniaćinne problemy, charakterystyczne dla analizowanego faktu, zjawiska lub procesu.

Metoda obserwacji jest to zamierzone, planowe i systematyczne postrzeganie oraz gromadzenie i analiza faktó, zjawisk lub procesó. Obserwacja należ do bezpośednich metod zbierania danych, któe cechuje brak ingerencji badacza w analizowany proces. Podstawowązaletąobserwacji jest to, ż gromadzone dane nie zależąod pogląó osó

obserwowanych, ponieważ ocenie podlegają zachowania, a nie opinie, natomiast wadą jest to, że obecność obserwatora lub kamery może wpływać na sposób wykonywania pracy.

Metoda sondażu polega na gromadzeniu informacji w wyniku relacji słownych osób badanych (respondentów). Podstawową cechą metody jest sondowanie opinii, która polega na zadawaniu respondentom pytań za pomocą kwestionariuszy, a odpowiedzi mogą być pisemne (ankieta) lub ustne (wywiad). Metodę sondażu można przeprowadzić w sposób bezpośredni lub pośredni, przy bezpośredniej ocenie stosuje się najczęściej technikę „burzy mózgów”, a przy pośredniej ocenie  technikęwywiadu i technikęankiety.

Technika ankiety polega na zorganizowanym sposobie pozyskiwania informacji od respondentó przez wypełienie kwestionariuszy. Ankiety sąopracowywane w zależośi od przyjęego kryterium, któe w danej sytuacji i czasie okreśa cele prowadzonych badań Technika ankiety jest przykłdem analizy otwartej i elastycznej, któej poszczegóne elementy mogąbyć(w miarępotrzeby) wyodręnione z całśi i poddane odręnej ocenie.

Technika wywiadu jest to śiadomie zaplanowana i przeprowadzona rozmowa, któej celem jest zebranie informacji od respondentó. Wywiad jest cennym źółm informacji, jeżli prowadząy badania jest wnikliwym obserwatorem oraz posiada umiejęnośćstawiania pytańi kierowania rozmową Wąpliwośi nasuwająe sięw trakcie prowadzenia wywiadu mogąbyćna bieżąo wyjaśiane, co moż stanowićźół dodatkowych informacji.

Technika burzy mózgów należ do popularnych obecnie metod heurystycznych, któych idea polega na zorganizowanym sposobie uzyskiwania pomysłó i rozwiąań „Burza mógó” jest to twócze rozwiąywanie problemó, mająe na celu wygenerowanie listy pomysłó, któe słżąjako wskazóki do ich rozwiąania. Uzyskane w ten sposó informa-cje sąpoddane krytycznej ocenie i dalej przetworzone dla potrzeb decydenta.

Źródło: Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Praktyczne Aspekty Doboru Metod Oceny Ryzyka Zawodowego

Seria: ORGANIZACJA I ZARZĄDZANIE z. 59 Nr kol. 1864

Autor: Marcin KRAUSE